संस्कृत शब्दावली

 भव - हो जाना
धावति - दौड़ता है
भ्रष्ट - गिरा हुआ
शिष्यः - पढ़नेवाला
दासः - नौकर
भानुः - सूर्य
गुरुः - पढ़ानेवाला
बन्धुः - सम्बन्धी
तवते - तेरा
मम - मेरा
तस्य - उसका
कृपा - दया
मार्गः - रास्ता
कुत्र - कहां
यत्र - जहां
अत्र - यहां
तत्र - वहां
सर्वत्र - सब स्थान पर
किम् - क्या
सः - वह
अहम् - मैं
त्वम् - तू
न - नहीं
अस्ति - है
कः - कौन
नास्ति - नहीं है
यदा - जब
कदा - तब
सदा - हमेशा
तदा - तब
यदि - अगर
तर्हि - तो
यथा - जैसे
तथा - वैसे
कथम् - कैसे
श्वः - कल (आगामी दिन )
हृाः - कल (बिता दिन )
अद्य - आज
दिवा - दिन में
मध्याह्रे - दोपहर में
अपि - भी
च - और
एकम् - एक
अन्यः - दूसरा
कर्म - कार्य
पात्रम् - वर्तन
मुखम् - मुँह
नेत्रम् - आँख

द्वारम् - दरवाजा
वातायनम् - खिड़की
इन्द्रः - राजा, प्रमुख
ग्रामः - गावँ
मूषकः - चूहा
वासः - रहने का स्थान
स्वरः - आवाजा
रक्षकः - पहरेदार
जनः - लोक
सर्पः - साँप
दैत्यः - राक्षसा
अर्थः - धन
कर्णः - काना
पान्थः - मुसाफिर
करः - हाथ
चन्द्रः - चाँद
सूर्यः - सूरज
मृगः - हिरण
यत्नः - प्रयत्न
पश्चात् - बाद में
किमर्थम् - किसलिए
सत्वरम् - जल्दी
पूर्वम् - पहले
अपराधः - कसूर
ज्वरः - बुखार
उपायः - उपाय
पर्वतः - पहाड़
सम्मानः - आदर
मनोरथः - इच्छा
विनयः - नम्रता
विहगः - पक्षी
लोभः - लालच
याचकः - माँगनेवाले
वायसः - कौवा
कपोतः - कबूतर
तापः - गर्मी
शुकः - तोता
मेघः - बादल
शृगालः - गीदड़
कपिः - बन्दर
गिरिः - पहाड़
सह - साथ
हिमगिरिं - हिमालय
पिपासा - प्यास
कृश - दुर्बल
मित्रम् - दोस्त
संघात - समूह
स्पष्टम् - साफ

अग्निः - अग्नि
अतिथिः - अतिथि
अन्तः - अन्दर
प्रसादः - अटारी
विनिमयः - अदल-बदल
काष्ठमञ्जूषा - आलमारी
मुद्रिका - अँगूठी
प्रवातः - आँधी
प्राङ्गणम् - आँगन
आगन्तुकः - आगन्तुक
आपन्नः - आपत्तिग्रस्त
आकाशम् - आकाश
हलवाहः - हलवाहा
ईषा - हरिस
आदेशः - आज्ञा
आयः - आमदनी
जनमार्गः - आमरास्ता
इन्द्रधनुः - इन्द्रधनुष
कटाहः - कड़ाह
कटाही - कड़ाही
कंकणम् - कंगन
वृहत्चकः - कटोरा
लघुचकः - कटोरी
उष्णपेय पात्रम् - कप
कम्बलः - कम्बल
प्रसाधनी - कंधी
सुधा - कलई
कलिका - कली
कृषकः - किसान
इच्छुकः - इच्छुक
आयातः - इम्पोर्ट
आयकरः - इनकम टैक्स
इष्टिका - ईट
क्षुरम् - उस्तरा
ऋणम् - उधार
अवरोहः - उतार
उर्वरा - उपजाऊ
उदीची - उत्तर दिशा
उपयोगः - उपयोग
पातोत्पातः - उत्थान- पतन
अनुर्वरः - ऊसर
अभिकर्त्ता - एजेन्ट
निर्यातः - एक्सपोर्ट
एकैकशः - एक एक करके
अभिकरणम् - एजेन्सी
करकः - ओला
कक्षः - कमरा
मसी-निर्झरिणी - कलम
ऋणदाता - कर्ज देनेवाला
ऋणग्रहीता - कर्जा लेनेवाला
लिपिकः - क्लर्क
काचः - काँच
सञ्जिका - कापी
कर्गलः - कागज
व्यंग्यचित्रम् - कार्टून
कज्जलम् - काजल
नागदन्तः - खूटा
खल्वाटः - गंजा
भारवाहः - कुली
कुटिया - कुटीरः
कुब्जः - कुबड़ा
आसन्दी - कुर्सी
स्तम्भः - खम्भा
खट्वा - खाट
गवाक्षः - खिड़की
कपाटम् - किवाड़
पंकः - कीचड़
चन्द्रिका - चाँदनी
चुल्लिः - चूल्हा
काचवलयम् - चूड़ी
चतुष्पथः - चौराहा
गृहपृष्ठः - छत
वलभी - छ्ज्जा
छत्रम् - छाता
अवकाशः - छुट्टी
जनयात्रा - जुलूस
जलयानम् - जहाज
आपणः - दुकार
आपतः - धूप
वेष्टनम् - बस्ता
श्रमिकः - मजदूर
फलकम् - मेज
दर्पणः - ऐनक
वीथिका - गली
ग्राहकः - ग्राहक
पानपात्रम् - गिलास
कन्दूकः - गेंद
गोमयम् - गोबर
चत्वरम् - चबूतरा
चपेटः - चपत
उष्णपेयपत्रम् - चाय
प्रावरणम् - जिल्द
कारागारम् - जेल
दोला - झूला
वञ्चकः - ठग
दस्यु - डाकू
शिविका - डोली
गोदकः - डोरा
तुला - तराजू
मसिपात्रम् - दवात
आपणिकः - दुकानदार
मद्यपः - शराबी
काचम् - शीशा
शरावः - शकोरा
मसिशोषकः - सोखता
अयोधनः - हथोड़ी
महाकक्षः - हॉल

मंजूषा - आलमारी
निरीक्षकः - इंस्पेक्टर
इम्तिहान - परीक्षा
सतीर्थ्यः - एक जगह
पठितः - पढ़ा हुआ
लिपिकः - क्लर्क
संचिकाः - कापी
पुस्तकम् - किताब
अनुपस्थितिः - गैरहाजिरी
प्रावरणम् - जिल्द
मार्जकः - डस्टर
परीक्षकः - परीक्षा लेनेवाला
उपस्करः - फर्नीचर
कृष्णपट्टः - ब्लैकबोर्ड
काष्ठासनम् - बेंच
घर्षकः - रबर
मसि - रोशनाई
अश्मवर्तिका - स्लेट-पेन्सिल
सहपाठी - साथ पढ़नेवाला
लेखनी - कलम
महाविद्यालयः - कॉलेज
कन्दूकः - गेंद
अवकाशः - छूट्टी
उपनिरीक्षकः - डिप्टी इंस्पेक्टर
परीक्षार्थी - परीक्षा देनेवाला
तूलिका - पेन्सिल
पत्रसंचयनी - फाइल
मसिशोषः - ब्लाउटिंग पेपर
वेस्टनम् - बस्ता
फलकम् - मेज
पञ्जिका - रजिस्टर
आश्मपट्टिका - स्लेट
मंजूषा - सन्दूक
उपस्थिति - हाजिरी

अँगुष्ठः - अँगूठा
लोचनम् - आँख
अश्रु - आँसू
अंगुली - ऊँगली
ओष्ठः - अोठ
स्कन्धः - कन्धा
श्रोत्रम् - कान
त्वचा - खाल
रक्तम् - खून
कण्ठः - गला
ग्रीवा - गर्दन
कपोलः - गाल
वक्षः - छाती
कनिष्ठिका - छोटी ऊँगली
जानु - जाँघ
रसना - जीभ
करः - हाथं
उरः - ह्रदय
कूर्चम् - दाढ़ी
रदनः - दाँत
मस्तिष्कम् - दिमाग
घ्राणेन्द्रिय - नाक
नखः - नाखून
पक्ष्मः - पलक
स्वेदः - पसीना
उदरः - पेट
पादः - पैर
मनस् - मन
मस्तकम् - सिर
मांसम् - मांस
ललाटम् - कपाल
आस्यम् - मुँह
श्मश्रुः - मूँछ
शरीरम् - शरीर
पलितम् - सफेद बाल
अस्थि - हड़्डी

माता - माता
पिता - पिता
पितृव्यः - चाचा
पितृव्यः-पुत्रः - चचेरा भाई
पितृव्यपत्नी - चाची
अनुजः - छोटा भाई
जामाता - दामाद
देवृ - देव
पितामही - दादी
ननादृ - ननद
नप्तृ - नाती
पौत्रः - पोता
पौत्री - नतिनी
मातामहः - नाना
पतिः - पति
प्रमातामहः - परनाना
प्रपितामहः - परदादा
मातृष्वसृपतिः - मौसा
श्वसुरः - ससुर
सहोदरः - सगा भाई
श्यालः - साला
श्वश्रूः - सास
प्रपितामही - परदादी
आत्मजः - पुत्र
आत्मजा - पुत्री
पुत्रवधूः - पुत्र की पत्नी
स्नुषा - पुत्रवधू
पितृष्वसृपतिः - फूफा
पितृष्वस्त्रीयः - फुफेरा भाई
अग्रजः - बड़ा भाई
अग्रजा - बड़ी बहन
स्वसृ - बहन
स्वसृपतिः - बहनोई
पितृष्वसा - बुआ (फुआ)
पितामहः - बाबा
भ्रातृजः - भतीजा
भ्रातृजा - भतीजी
भ्राता - भाई
भ्रातृजाया - भाभी
भागिनेयः - भानजा
मातुलः - मामा
मातुली - मामी
मातुल पुत्रः - मामा का पुत्र
स्वामी - मालिक
मित्रम् - मित्र

अंगप्रोक्षणम् - अँगोछा
वृहतिका - अोवरकोट
शंकवम् - ऊनी
वस्त्रम् - कपड़ा
कम्बलः - कम्बल
कंचुकः - कुर्त्ता
प्रावरः - कोट
तूलस्तरः - गद्दा
जघन वस्त्रम् - जाँघिया
शिरस्त्राणम् - टोपी
उपधानम् - तकिया
गात्रमार्जनी - तौलिया
उत्तरीय वस्त्रम् - दुपट्टा
अधोवस्त्रम् - धोती
पायदामः - पाजामा
आप्रपदीनम् - पैंट
अन्तरीयम् - पेटीकोट
कंचुलिका - ब्लाउज
करवस्त्रम् - रुमाल
तूलिका - रजाई
कौशेयम् - रेशमी
कौपीनम् - लँगोटी
उष्णीषम् - पगड़ी
शाटिका - साड़ी
कार्पासम् - सूती
प्रावारकम् - शेरवानी
अन्नम् - अन्न
आढकी - अरहर
चूर्णम् - आटा
माषः - उड़द
गोधूमः - गेहूँ
चणकः - चना
तण्डुलः - चावल
यवः - जौ
तिल - तिलः
द्धिदलम् - दाल
धान्यम् - धान
प्रियंगुः - बाजरा
कलायः - मटर
मसूरः - मसूर
मुद्गः - मूँग
मुद्गफली - मूँगफली
चणकचूर्णम् - वेसन
सर्षपः - सरसों
श्यामाकः - साँवाँ चावल
यन्त्रविद् - इंजिनीयर
कुलालः - कुम्हार
भारवाहः - कुली
शाकविक्रेता - कुँजड़ा
खनकः - खोदनेवाला
चाण्डालः - चण्डाल
चित्रकारः - चितेरा
तस्करः - चोर
जातिः - जाति
मायाकरः - जादूगर
तन्तुवायः - जुलाहा
ग्रन्थिभेदकः - जेबकतरा
कांस्यकारः - ठठेरा
पाटच्चरः - डाकू
चिकित्सकः - डॉक्टर
ताम्बूलविक्रेता - तमोली
तैलकारः - तेली
सुचिकारः - दर्जी
रजकः - धोबी
शस्त्रमार्जः - धार देनेवाला
नापितः - नाई
भृत्यः - नौकर
फलविक्रेता - फल बेचनेवाला
वस्त्र विक्रेता - बजाज
शाकुनिकः - बहेलिया
तक्षकः - बधाई
ब्राह्मणः - ब्राह्मण
पुस्तकविक्रेता - पुस्तक बेचनेवाला
मालाकारः - माली
सम्मार्जकः - मेहतर
प्रासादकारः - राजमिस्त्री
लुण्ठकः - लुटेरा
लोहकारः - लुहार
विधिज्ञः - वकील
स्वर्णकारः - सुनार
मद्यविक्रेता - शराब विक्रेता
शूद्रः - शूद्र
कारुः - शिल्पी
कान्दविकः - हलवाई
आम्रम् - आम
अर्क - आक
तमाल - आबनूस
आमलकी - आँवला
कदम्बः - कबम्ब
पनसः - कटहल
कर्णिकारः - कनेर
कुन्दम् - कुन्द
केतकी - केवड़ा
खदिरः - खैर
पाटलम् - गुलाब
चम्पकः - चम्पा
मालती - चमेली
अपामार्गः - चिरचिरी
बकुलः - मोलसरी
फानिलः - रीठा
वटः - बरगद
सालः - साल का वृक्ष
भद्रदारु - चीड़
जम्बुः - जामुन
यूथिका - जूही
तालः - ताड़
देवदारुः - देवदार
धत्तूरः - धतूरा
नीम्बः - नीम
नवमालिक - नेवारी
किंशुकः - ढाक
पर्कटीवृक्षः - पाकड़
अश्वत्थः - पीपल
वृक्षः - पेड़
कोकरः - बबूल
बिल्वः - बेल
मल्लिका - बेला
मधूकः - महुआ
शिंशपा - शीशम
शेफालिका - हरसिंगार
दाडिमम् - आनर
अक्षोटम् - अखरोट
आग्रलम् - अमरुद
आम्रम् - आम
मृद्धीका - अंगूर
कर्कटिका - ककड़ी
काजवम् - काजू
जम्बीरम् - कागजी नींबू
कदलीफलम् - केला
शुष्कद्राक्षा - किशमिश
खर्बुजम् - खरबूजा
खर्जुरम् - खजूर
उदुम्बरम् - गूलर
मधुकर्कटी - चकोतरा
प्रियालम् - चिरौंजी
जम्बु - जामुन
कालिदन्दम् - तरबूज
बीजधान्यम् - धनिया
अमृतफलम् - नासपाती
नारड्गम् - नारंगी
नारिकेलम् - नारियल
जम्बीरम् - नींबू
अकोलम् - पिश्ता
पौष्टिकम् - पोस्ता
वातादम् - बादाम
कर्कन्धु - बंर
मधुरिका - मुनक्का
सेवम् - सेव
कृष्णः - काला
पिण्याकः - केसरिया
पाटलः - ताम्रवर्ण
नीलः - नीला
पीतः - पीला
वर्णः - रंग
रक्तः - लाल
श्वेतः - सफेद
हरितः - हरा
उलूकः - उल्लू
कपोतः - कबूतर
कपोती - कबूतरी
काकः - कौआ
कोकिलः - कोयल
खञ्जनः - खञ्जन
गृधः - गिद्ध
चक्रवाकः - चकवा
टीट्टिभः - टिटहरी
शुकः - तोता
चटकः - नर चिड़िया
वर्तकः - नर बत्तक
वरटः - नर वरैया
वकः - बगुला
श्येनः - बाज
चटकः - नर गोरैया
चातकः - पपीहा
शलभः - पतंगा
चटका - मादा गोरैया
वर्तिका - मादा बत्तख
वरटा - मादा वरैया
सारिका - मैना
मयूरी - मोरनी
मयूरः - मोर
सारसः - सारस
मरालः - हंस
आलुकः - आलू
अलाबु - कद्दू
गोजिह्वा - गोभी
शाकः - तरकारी
पटोलः - परवल
वृन्ताकः - बैगन
मूलिका - मूली
शृंगाटकः - सिंघाड़ा
शीतशिवा - सीवा
शिम्बी - सेम
गुञ्जनम् - सलगम
कलायः - मटर
पालकः - पालक
कोशातकी - तरोई
रक्ताङ्गकः - टमाटर
गुञ्जनम् - गाजर
कारवेल्लः - करैला
सूरणः - ओला
कोषफलम् - कोंहड़ा
आर्द्रकम् - अदरख
एला - इलायची छोटी
चिञ्चा - इमली
खदिरः - कत्था
जीरम् - जीरा
जम्बीरम् - निम्बू
आम्रचूर्णम् - अमचूर
महेला - बड़ी इलायची
कर्पूरः - कपूर
सर्षपः - सरसों
शतपुष्पा - सौंफ
मरीचम् - गोलमिर्च
धान्यकम् - धनिया
पलाण्डुः - प्याज
पिप्पलि - पीपल
रक्तमरीचम् - मिर्च
लशुनम् - लहसुन
कृष्णजीरकः - श्यामजीरा
शुष्ठः - सोठ
हरिद्रा - हल्दी
पुदिनः - पोदिना
उपस्करः - मसाला
अंगुलीयकम् - अंगूठी
कर्णपूरः - कर्णफूल
कुण्डलम् - कुण्डल
किंकिणि - घुँघरू
अलंकारः - जेवर
ग्रैवेयकम् - हँसुली
कण्ठाभरणम् - कण्ठा
नूपुरः - कड़ा
कंकणम् - कंगन
वलयम् - चूड़ी
मुक्तावली - मोतीमाला
नासापुष्पम् - नाक की कील
केयूरः - बाजूबन्द
मुकुटम् - मुकुट
पादाभरणम् - लच्छा
मेखला - करधनी
नासाभरणम् - नथिया
कटकः - पहुँची
नूपुरः - बिछुआ
हारः - हार
वलयः - कड़ा
उद्वर्तनम् - उबटन
दन्तपिष्टम् - टूथपेस्ट
ललाटिका - बिन्दी
रक्तगर्भा - मेंहदी
फेनिलम् - साबुन
अंजनम् - सुरमा
कज्जलम् - काजल
नखरंजनम् - नखपालिश
आलक्तकम् - ओष्ठरंजनम्
सिंदूरः - सिन्दूर
1 - एकम्
2 - द्वे
3 - त्रीणि्
4 - चत्वारि
5 - पञ्च्
6 - षट्
7 - सप्त
8 - अष्ट
9 - नव्
10 - दश
11 - एकादश्
12 - द्वादश
13 - त्रयोदश्
14 - चतुर्दश
15 - पञ्चदश्
16 - षोडशे
17 - सप्तदश्
18 - अष्टादश
19 - नवदश्
20 - विंशतिः
21 - एकविंशतिः
22 - द्वाविंशतिः
23 - त्रयोविंशतिः
24 - चतुर्विंशतिः
25 - पञ्चविंशतिः
26 - षड्विंशतिः
27 - सप्तविंशतिः
28 - अष्टाविंशतिः
29 - नवविंशतिः
30 - त्रिंशत्
31 - एकत्रिंशत्
32 - द्वात्रिंशत्
33 - त्रयस्त्रिंशत्
34 - चतुस्त्रिंशत्
35 - पञ्चत्रिंशत्
36 - षट्त्रिंशत्
37 - सप्तत्रिंशत्
38 - अष्टत्रिंशत्
39 - नवत्रिंशत्
40 - चत्वारिंशत्
41 - एकचत्वारिंशत्
42 - द्विचत्वारिंशत्
43 - त्रिचत्वारिंशत्
44 - चतुश्चत्वारिंशत्
45 - पञ्चचत्वारिंशत्
46 - षट्चत्वारिंशत्
47 - सप्तचत्वारिंशत्
48 - अष्टचत्वारिंशत्
49 - नवचत्वारिंशत्
50 - पञ्चाशत्
51 - एकपञ्चाशत्
52 - द्विपञ्चाशत्
53 - त्रिपञ्चाशत्
54 - चतुःपञ्चाशत्
55 - पञ्चपञ्चाशत्
56 - षट्पञ्चाशत्
57 - सप्तपञ्चाशत्
58 - अष्टपञ्चाशत्
59 - नवपञ्चाशत्
60 - षष्टिः
61 - एकषष्टिः
62 - द्विषष्टिः
63 - त्रिषष्टिः
64 - चतुःषष्टिः
65 - पञ्चषष्टिः
66 - षट्षष्टिः
67 - सप्तषष्टिः
68 - अष्टषष्टिः
69 - नवषष्टिः
70 - सप्ततिः
71 - एकसप्ततिः
72 - द्विसप्ततिः
73 - त्रिसप्ततिः
74 - चतुःसप्ततिः
75 - पञ्चसप्ततिः
76 - षट्सप्ततिः
77 - सप्तसप्ततिः
78 - अष्टसप्ततिः
79 - नवसप्ततिः
80 - अशीतिः
81 - एकाशीतिः
82 - द्व्यशीतिः
83 - त्र्यशीतिः
84 - चतुरशीतिः
85 - पञ्चाशीतिः
86 - षडशीतिः
87 - सप्ताशीतिः
88 - अष्टाशीतिः
89 - नवाशीतिः
90 - नवतिः
91 - एकनवतिः
92 - द्विनवतिः
93 - त्रिनवतिः
94 - चतुर्नवतिः
95 - पञ्चनवतिः
96 - षण्णवतिः
97 - सप्तनवतिः
98 - अष्टनवतिः
99 - नवनवतिः
100 - शतम्